Dokuz Eylül Üniversitesi İktisat Kongresi
2008
Dedem Mahmut Esat Bozkurt
Prof. Dr. Gül Güner-Akdoğan
Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi
Sayın Rektörüm, Kongre’nin Değerli Düzenleyicileri ve Katılımcılar, Sizlere üniversitemde değişik bir kimlikle hitap etmekten hem büyük onur hem de heyecan duyuyorum. Dedem Mahmut Esat Bozkurt ve İktisat Kongresi ile ilgili algılarımı anlatmam istendi…
Türk Devrim tarihinde ve Türk Kamuoyunda genellikle hukuk devriminin mimarı ve Atatürk’ün Adalet Bakanı olarak bilinen Dedem Mahmut Esat’ın diğer kimliğinden, Adliye Vekilliğinden önce yürüttüğü İktisat Vekilliği döneminden kısaca söz ettikten sonra 17 Şubat 1923’de İzmir’de topladığı Türkiye İktisat Kongresi’ne değineceğim.
Mahmut Esat, Türkiye’nin iktisadi hayatını birinci dereceden etkileyen konulara 16 yaşından beri, “Kuşadalı Mahmut Esat” imzasıyla yazmakta olduğu gazete yazılarında kafa yormaktaydı. Daha da önemlisi, Mahmut Esat’ın İsviçre’de savunduğu doktora tezinin başlığı ”Du Regime des Capitulations Ottomane” (Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi Üzerine) (1) idi… Osmanlı İmparatorluğunun yüzyıllarca başına dert olan kapitülasyonlara ilişkin, Birinci Dünya Savaşı devam ederken, bir Orta Avrupa ülkesinin Üniversitesinde, Osmanlı İmparatorluğunun, kendisine zarar veren kapitülasyonları tek yanlı kaldırma hakkına sahip olduğunu bilimsel bir tezle kabul ettirmiş idi.
İsviçre’de hukuk lisansını ve hukuk doktorasını bitiren Mahmut Esat, 1919’da İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesinden hemen sonra, Şükrü Saracoğlu ve Kazım Nuri ile beraber ülkeye dönerek Kuvayi Milliye hareketini Kuşadası yöresinde kurar ve başına geçer. 23 Nisan 1920’de açılan Büyük Millet Meclisine 28 yaşında İzmir milletvekili olarak seçilmiş ve bu görevi, 51 yaşında ölümüne kadar devam etmiştir (2).
Mahmut Esat, 1922 yılında, 30 yaşında iken İktisat Vekili olarak göreve başladığında, Türkiye’nin ekonomi politikalarının belirlenmesinde önemli bir yeri olan Türkiye İktisat Kongresini toplamıştır (3).
Mahmut Esat, bir iktisat kongresi düzenleme düşüncesini İzmir’in kurtarılmasından kısa bir süre sonra, 21 Kasım 1922 tarihinde, Lozan Barış görüşmelerinin başlamasının ertesi günü, İzmir’den Mustafa Kemal’e gönderdiği telgrafta şöyle dile getirmektedir:
“Memleketin İktisadiyadı uzun senelerden beri unutulmuştur; iktisat amilleri dinlenmemiştir. Bu meslek adamlarını dinlemek ve onların dileklerine göre bir iktisat programı vücuda getirmek, doğrudan doğruya memleketin vicdanını ve kalbini dinliyerek bir program vücuda getirmek lazımdır”. Mahmut Esat, İktisat Kongresi’nin, Halkçı olan TBMM’nin Başkanı’nın yani Mustafa Kemal Paşa’nın fahri başkanlığı altında açılmasını kabul edip etmeyeceğini de sormuş ve Mustafa Kemal’den hem bu girişimine hem de başkanlığa yönelik olumlu yanıt almıştır.
Kongreye yönelik olarak TBMM’den gelen ilk kapsamlı eleştiri, Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey’in, 3 Şubat 1923’de Meclis Başkanlığına verdiği bir soru önergesi ile gündeme gelir (3). Kongre girişiminin İktisat vekilliğinden mi geldiği yoksa Hükümetin ortak kararı mı olduğunu soran Ali Şükrü Bey, gündem hakkında da bilgi ister. Kongreye katılmak için pek çok milletvekilinin seçilmiş olduğuna da dikkat çeken Ali Şükrü Bey, bu durumda Meclis çoğunluğu kalmayacağı için ülkenin içinde bulunduğu kritik dönemde Meclis’in iki-üç günlüğüne tatil edilmesinin doğru olup
olmayacağını sormaktadır. Soru önergesi Mahmut Esat’a, Türkiye İktisat Kongresi hakkında açıklama yapması için iyi bir fırsat verir. İki gün sonra, 5 Şubat’ta Mahmut Esat önergeye verdiği yanıtta; Hükümetin bu konuda karar almadığına dikkat çekmekte, ülke ekonomisine en büyük hizmetlerden birini yapmanın yolu olarak gördüğü ve görev ve sorumluluklarının “en kıymetli parçası” olarak nitelendirdiği bu kongreyi doğrudan doğruya kendisinin topladığını belirtmektedir.
Kongrenin tasarımı, planlanması ve örgütlenmesi Mahmut Esat’a aittir; Kongre Başkanlığını Kazım Karabekir Paşa yürütür. Mahmut Esat Kongrenin açılışında Atatürk’ten sonra yaptığı konuşmada,
Osmanlı Devletinin Çöküşünde ekonominin himaye görmemesinin rolü üzerinde durmakta ve kendine özgün üslubuyla, şunları söylemektedir : “Türk Milleti bütün bir tarih içinde uzun asırlar firavunların ehramlarına kırbaç darbeleri altında taş çeken esirlerden daha bedbaht bir hayat geçirmiştir. Bugün millet bu hakkını yeniden istirdat etmiş bulunuyor”.
Mahmut Esat’ın Açılış konuşmasından bir başka alıntıyı da paylaşmak istiyorum:
“İktisat Kongresini toplamaktan maksat, efendiler, Türkiye’nin her tarafı bir olduğu halde, mesafenin uzaklığından ve yolların fenalığından, mateessüf İstanbul’daki tüccarlarımız Avrupa’nın uzak memleketindeki tüccarları tanıdığı halde, İstanbul’daki çiftçilerimiz uzak memleketlerdeki çiftçileri tanıdıkları halde, Erzurum’u, Diyarbakır’ı, Bitlis’i tanımıyacak kadar feci vaziyettedirler.”
Kongre çalışmaları sonucunda alınan kararların “İktisadi Misakı Milli” adıyla, ülkenin her tarafından gelen 1135 üye tarafından onaylanıp bütün yurtta dağıtılmaları, camilerde, köy okullarında okutulmalarının ülke çapında heyecan yarattığı, daha önemlisi, Kongre kararlarının Lozan görüşnelerinde temel esasları oluşturduğu bildirilmiştir (4).
Mahmut Esat, Atatürk’ün ışığı ile aydınlanarak gerçekleştirdiği her işte, Atatürk tarafından desteklenmiş ve bu Yüce İnsanın güven duygusu ile onurlandırılmıştır. Mahmut Esat da Atatürk’e sonsuz , tarafsız bir saygı ve sevgi ile bağlıdır.
Son olarak bu sevgi ve saygının bir yansıması olarak gördüğüm, Mahmut Esat Bozkurt’un “Atatürk İhtilali” kitabının girişinden, Atatürk’e hitabını aktaracağım (5):
“Atatürk’e:
Bu kitapta..
Eserini anlatmaya çalıştım.
Yapabildim mi?
Ummuyorum..
Sen ve Eserin o kadar yüksek ki,
Erişilmesi çok güç!”
15 Eylül 1937
Saygılarımla..
Kaynaklar:
- MAHMUD ESAD, “Osmanlı Kapitülasyonları Rejimi Üzerine” “Du régime
des capitulations ottomans” (Doktora Tezi, Fribourg Üniversitesi, İsviçre,
1919). Fransızca’dan çeviren: Ahmet ÖYLEK, Türk Hukuk Kurumu Yayınları,
Ankara 2008 - HAKKI UYAR, “Sol Milliyetçi bir Türk Aydını: Mahmut Esat Bozkurt”
(1892-1943). Büke Yayınları, İstanbul, 2000 (s.13-15). - ŞADUMAN HALICI, “Yeni Türkiye Devletinin Yapılanmasında Mahmut
Esat Bozkurt” (1892-1943). Atatürk Araştırma Merkezi, THK Basımevi,
Ankara 2004 (s. 205-239). - MEHMET AKZAMBAK, “Atatürk’ün Devrimci Adalet Bakanı-Mahmut Esat
Bozkurt” I-II, Kastaş Yayınevi, İstanbul 2005 (s.165-167). - Prof. Dr. MAHMUT ESAT BOZKURT, “ATATÜRK İhtilali (I-II)”, Kaynak
Yayınları, İkinci Kitap, İkinci Basım, İstanbul, 2005